welzijn & zorg

Waarom verplichte anticonceptie niet levensvatbaar is

Sensoa pleit voor meer aandacht voor seksualiteit in de hulpverlening

Eerder dit jaar hield de Rotterdamse schepen Hugo de Jonge (nu minister van Volksgezondheid in de Nederlandse regering Rutte) een pleidooi om anticonceptie te verplichten voor bepaalde doelgroepen die hun verantwoordelijkheid als ouder niet kunnen of willen opnemen. Hij kreeg hiervoor bijval van de Antwerpse OCMW-voorzitter Fons Duchateau (n-va). Ook Patrick Vankrunkelsven (arts, ex-senator voor Open VLD) is zijn voorstel genegen en diende al in 2005 hierover een wetsvoorstel in waarvoor hij geen meerderheid vond. Biedt verplichte anticonceptie een oplossing voor situaties waarbij (toekomstige) ouders niet in staat zijn om hun kinderen een veilig opvoedingsklimaat te bieden? Wat moet het antwoord van de hulpverlening zijn? 

Laura (30 jaar) en Abdul (35 jaar)* kennen elkaar sinds een jaar. Ze hebben beiden een laag IQ. Laura is niet in staat zelfstandig te wonen en is afhankelijk van Abdul. Laura en Abdul werken in een beschermde werkplaats. Ze bespreken hun kinderwens met de huisarts. 

De alleenstaande moeder Kathleen (24)* is verslaafd aan slaappillen en alcohol. Doordat ze niet in staat is voor haar twee kinderen te zorgen, plaatst de jeugdrechter haar kinderen in een pleeggezin. De OCMW-consulent die Kathleen begeleidt, is op de hoogte dat ze opnieuw ongepland zwanger is. (*fictieve namen)

Klaarheid scheppen
Laten we een aantal vragen op scherp stellen om klaarheid te scheppen in het debat over verplichte anticonceptie. Botsen het recht op voortplanting en het recht op fysieke integriteit op de rechten van het ongeboren kind? Volgens het Europees Hof van de Rechten van de Mens alvast niet: het kinderrechtenverdrag is niet bedoeld voor ongeboren leven. Is het moreel verantwoord is om kinderen te krijgen als je als ouder niet in staat bent om ze op te voeden? Die vraag is van andere orde dan de vraag of ‘het moreel verantwoord is dat een overheid iemand verbiedt om kinderen te krijgen’. Als je op de eerste vraag ‘nee’ antwoordt, betekent dit niet automatisch een ‘ja’ op de tweede vraag. 
Op welke groepen zou verplichte anticonceptie van toepassing zijn? Verschillende elementen zijn hierbij van belang, zoals de vraag of de (toekomstige) ouder al dan niet wilsbekwaam is en de vraag of het gedrag van de (toekomstige) ouder al dan niet een risico inhoudt voor de gezonde ontwikkeling van de foetus. Het debat over toegang tot anticonceptie bij wilsonbekwame mensen is een andere discussie dan het debat over anticonceptie bij wilsbekwame mensen met een verslaving. 

Praktische bezwaren
Laten we vervolgens de praktische haalbaarheid van het beleidsvoorstel en de rol van de hulpverlening hierin bekijken. Ook dit roept een heleboel vragen op. Wat zijn de criteria voor (in)competent ouderschap die hulpverleners moeten toepassen? Hoe moet de hulpverlening dit beleid handhaven en verzekeren dat de betrokkene anticonceptie gebruikt? Hoe reageert de hulpverlening als de anticonceptie faalt of achterwege wordt gelaten? Zal de hulpverlening anticonceptie met harde hand toedienen indien de betrokkene weigert? Kortom, hulpverleners zullen geconfronteerd worden met een reeks praktische belemmeringen om verplichte anticonceptie in de praktijk te brengen. 
Verder houdt het voorstel het risico in dat bepaalde groepen worden gestigmatiseerd. Zo verwijst Hugo de Jonge naar vrouwen ‘die verslaafd zijn, met psychiatrische problemen, verstandelijk beperkt zijn, dakloos of in de prostitutie werken’. Het voorstel om anticonceptie te verplichten voor die groepen steunt op de veronderstelling dat die groepen ongeschikt zijn voor het ouderschap of bij voorbaat niet in staat zijn om een veilig opvoedingsklimaat voor hun kinderen te creëren. En wat met groepen die tijdelijk hun ouderrol niet kunnen waarmaken? Aan welke criteria moeten ze voldoen om te bewijzen dat ze opnieuw ‘bekwaam’ zijn? 
Landen die anticonceptie, abortus of sterilisatie verplichten, zijn niet toevallig landen die een loopje nemen met mensenrechten. Voorstanders van verplichte anticonceptie stellen dat mensenrechten nooit absoluut zijn. Een overheid kan inderdaad in uitzonderlijke omstandigheden bepaalde mensenrechten inperken, bijvoorbeeld als de openbare orde, veiligheid of volksgezondheid in gevaar is. De overheid beroept zich op de volksgezondheid om bijvoorbeeld een poliovaccin te verplichten. De beperkte groep van ongeschikte ouders vormt geen gevaar voor de samenleving of volksgezondheid. Hugo de Jonge erkende zelf dat het in zijn stad over een erg kleine groep vrouwen ging die volgens hem in aanmerking kwamen voor verplichte anticonceptie. Voorstanders van verplichte anticonceptie beroepen zich op kinderrechten (en het kinderrechtenverdrag) om verplichte anticonceptie te legitimeren maar zoals hierboven aangehaald, is dit verdrag niet van toepassing op ongeboren leven. 

Cruciale rol voor hulpverleners 
Het verplichten van anticonceptie is niet het juiste antwoord op de schrijnende situaties die zich soms voordoen in de hulpverlening. De verankering van seksualiteit in het beleid en in de dienstverlening van hulpverlenende instanties biedt wel oplossingen. Hulpverlenende instanties kunnen een beleid rond seksualiteit ontwikkelen waarbij aandacht gaat naar deskundigheidsbevordering. Hulpverleners zouden over expertise, vaardigheden en tijd moeten beschikken om cliënten te begeleiden rond gezinsplanning en seksualiteit. Dit gaat verder dan het louter aanreiken van of informeren over anticonceptie. Het gaat ook over het bespreekbaar maken van de kinderwens, over de barrières voor het correct gebruik van anticonceptie, over machtsverhoudingen binnen een relatie en over andere onderwerpen die te maken hebben met relaties en seksualiteit. Sommige hulpverleners willen kost wat kost een zwangerschap bij hun cliënten voorkomen. Hoewel vaak goed bedoeld, gaat deze aanpak voorbij aan het verhaal, de wensen en verwachtingen van bepaalde cliënten voor wie moederschap (ouderschap) een belangrijke betekenis heeft. Niet enkel anticonceptie maar ook de kinderwens en de betekenis en verantwoordelijkheden van ouderschap moeten aan bod komen in de relatie tussen cliënt en hulpverlener. Dergelijke aanpak werkt. Zo vindt er in een Rotterdam een pilootproject plaats waarbij de hulpverlening kwetsbare vrouwen aanspoort om op vrijwillige basis anticonceptie te nemen. Van de tientallen geselecteerde vrouwen met wie hulpverleners gesprekken over anticonceptie voerden, doet de overgrote meerderheid op vrijwillige basis aan geboortebeperking. Zij kozen vrijwillig voor een vorm van langdurige anticonceptie zoals een hormoonspiraal of prikpil. Een professionele begeleiding en ondersteuning staat hierbij centraal. Als de overgrote meerderheid van de vrouwen in het project bereid is om vrijwillig anticonceptie te nemen, is een verplichting sowieso niet aan de orde.

Alternatieven op vrijwillige basis
Naar draconische maatregelen grijpen is zelden de juiste aanpak voor omgaan met de seksualiteit en gezinsplanning van kwetsbare groepen. Het beleidsvoorstel om anticonceptie te verplichten schendt mensenrechten en is moeilijk in de praktijk te brengen. Verder is de maatschappelijke problematiek niet van die orde dat dergelijke maatregel noodzakelijk is. Bovendien zijn er voldoende alternatieve methodes op vrijwillige basis voorhanden. Seksualiteit en relaties vormen nog te weinig een aandachtspunt in het beleid van hulpverlenende instanties of in de relatie tussen cliënt en hulpverlener. Het debat zou moeten gaan over hoe we dit kunnen verbeteren.

Deze tekst werd ingezonden door Sensoa, en verwoordt het standpunt van Sensoa over dit onderwerp.

Meer info?
Op Seksuelevorming.be, website van Sensoa, vind je informatie over seksuele vormingen over gezinsplanning en lesmateriaal en methodieken over relationele en seksuele vorming

Het 'Raamwerk Seksualiteit en Beleid' ondersteunt organisaties om een beleid uit te bouwen rond seksualiteit en lichamelijke integriteit. Er zijn 5 specifieke Raamwerken. Op maat van het onderwijs, de kinderopvang, het jeugdwerk, de integrale jeugdhulp en de sportsector
http://www.seksuelevorming.be/projecten/raamwerk-seksualiteit-en-beleid

Fara vzw, luister- en informatiepunt rond zwangerschapskeuzes
http://www.faranet.be/