“Met kleine ingrepen kan je veel betekenen voor de gezondheid van ouderen”

“Onlangs organiseerde ik een wedstrijd tussen de verschillende afdelingen van een woonzorgcentrum”, zegt Isabel Malfait. Ze is diëtiste en werkt als procesbegeleider in verschillende woonzorgcentra in West-Vlaanderen om het probleem van ondervoeding aan te pakken. “De afdeling die het gezelligste koffiemoment creëerde, won de wedstrijd. Het personeel van het woonzorgcentrum ging aan de slag met leuke placemats, mooie servetten en fleurige bloemen. Er werden foto’s opgehangen, stoelen versierd en men draaide vrolijke muziek.”

“Ik zag de bewoners opleven. En ook de medewerkers werden enthousiast. In een woonzorgcentrum moet alles snel en efficiënt gaan. De wedstrijd doorbrak de dagdagelijkse sleur. Met een kleine ingreep was er plots een heel andere sfeer. Het is moeilijk na te gaan of bewoners tijdens de periode van de wedstrijd beter en gezonder aten. Maar de positieve dynamiek maakte dat het eetmoment plots een leuke activiteit werd en dat is erg belangrijk in de strijd tegen ondervoeding bij ouderen.”

Twaalf procent van de 70-plussers in ons land is ondervoed en 45 procent loopt het risico op ondervoeding. In woonzorgcentra ligt het percentage nog hoger. Daar heeft dertien procent een belangrijk tekort aan bepaalde vitaminen, mineralen en proteïnen. Al in 2017 besloot de Vlaamse overheid ondervoeding in woonzorgcentra op structurele basis aan te pakken met het project Procesbegeleiding voor preventie in woonzorgcentra. Procesbegeleiders of externe deskundigen lopen een tijdlang mee met de medewerkers van het woonzorgcentrum en geven advies en bieden vormingen aan. Behalve voor ondervoeding kunnen woonzorgcentra ook begeleiding krijgen voor val- en fractuurpreventie, mondgezondheid en het gebruik van psychofarmaca. Het is niet mogelijk om gelijktijdig met meerdere thema’s aan de slag te gaan.

Mooie designborden

“De procesbegeleider gaat samen aan de slag met de medewerkers van het woonzorgcentrum  om de kwaliteit van de bewoners hun leven te verbeteren”, zegt Kathleen Decuyper, stafmedewerker Procesbegeleiding Zorg en Welzijn & Voedselongelijkheid bij het Vlaams Instituut Gezond Leven vzw.

“Aan elk woonzorgcentrum dat deelneemt, vragen we om een medewerker naar voren te schuiven die het thema coördineert. Samen met de procesbegeleider vormt de themacoördinator een tandem en werkt met het themateam op vier verschillende niveaus. Er wordt gekeken wat er kan gebeuren op het niveau van de bewoner. Wat er kan verbeteren op afdelings- en organisatieniveau. En hoe kunnen we de externe omgeving erbij betrekken? Hiermee bedoelen we de huisarts of de tandarts of eventueel andere belanghebbenden zoals bijvoorbeeld een buurttuin of familie.”

Het is niet de bedoeling om met een heel nieuw beleid te komen, benadrukt Decuyper. “Het doel is om te bekrachtigen wat er al gebeurt. We bouwen voort op de huidige situatie, bekijken wat er nog kan verbeteren, creëren draagvlak om nieuwe acties uit te werken en uit te voeren en een preventief gezondheidsbeleid duurzaam te verankeren in de dagelijkse werking van het woonzorgcentrum.”

Dat dertien procent van de bewoners van een woonzorgcentrum ondervoed is, doet veel mensen schrikken. “De reden is niet dat ze te weinig of geen gezond eten krijgen”, zegt Sarah Dries. Zij stuurt in naam van het Vlaams Instituut Gezond Leven 21 procesbegeleiders aan die actief zijn in 56 woonzorgcentra rond het thema ondervoeding. Gemiddeld besteden de procesbegeleiders 65 uur in het woonzorgcentrum verspreid over twee jaar. De procesbegeleiders worden betaald door de Vlaamse overheid.

“De oorzaak van ondervoeding is een combinatie van fysieke en psychische problemen. Ouderen hebben vaak last van hun gebit, bijvoorbeeld omdat ze een gebitsprothese hebben die niet goed past. Of ze kampen met slikproblemen. Dat bemoeilijkt het eten. Soms is er sprake van smaak-en geurverlies. Dat zorgt voor eetlustvermindering. Op psychisch vlak is het confronterend om in een woonzorgcentrum terecht te komen. Het is niet voor iedereen even makkelijk om te aanvaarden dat je ouder wordt. Je levert een stuk zelfredzaamheid in. Het is ook een grote sociale verandering. Daar komt bij dat het om oude en verzwakte mensen gaat die vaak veel medicijnen gebruiken. Dit vergroot het risico op ondervoeding.”

“Bij elk woonzorgcentrum waar ik aan de slag ga, woon ik een middag- of een avondmaal bij”, zegt Isabel Malfait. “Ik observeer hoe het personeel met de bewoners omgaat. Welke borden en welk soort bestek worden er gebruikt? Hoe zit het met de omgevingsgeluiden? Ik noteer alles en bespreek dat vervolgens met de themacoördinator en het voedingsteam. Samen ontwikkelen we een plan van aanpak.”

Voor medische problemen worden bewoners doorverwezen naar logopedisten, ergotherapeuten of tandartsen. Malfait richt zich op advies inzake voeding, materiaal en de indeling en sfeer in de eetruimte. “Soms zit de winst in kleine veranderingen. Bijvoorbeeld het moment waarop de bewoners medicijnen krijgen. Als de medicijnen vlak voor de maaltijd worden toegediend en een vieze nasmaak hebben, kan dat de eetlust bederven. Als je ouder wordt, veranderen je zintuigen en dus ook je smaak. Ouderen geven vaak de voorkeur aan zoet eten. Appelmoes is erg in trek en makkelijk te eten. In overleg met de keukenmedewerkers besluiten we soms het eten anders of meer te kruiden.”

Een andere praktische ingreep is het gebruik van ander bestek of andere borden. Malfait is wel eens in een woonzorgcentrum geweest waar de borden een stootrand hebben. “Dat ziet er heel ziekenhuisachtig uit en bevordert de appetijt niet. Mijn advies was om mooi vormgegeven borden te gaan gebruiken. De uitstraling is heel anders en mensen voelen zich een stuk meer op hun gemak. Ondervoeding komt meer voor bij bewoners die kampen met dementie. Ze weten soms niet meer hoe ze een lepel en een vork moeten vasthouden.”

Soms doen dokters hun ronde tijdens de maaltijd. Dat zorgt ook voor onrust. Malfait: “Een bewoner die wordt gevoed door een medewerker die ondertussen een telefoontje aanneemt, is ook geen aanrader. Ik neem het de medewerkers niet kwalijk, want deze mensen staan vaak onder grote tijdsdruk. Maar het is belangrijk dat het eetmoment rustig en ontspannen verloopt.”

Inspraak in keuze gerechten

Een goede mentale gezondheid is cruciaal om ondervoeding tegen te gaan, heeft Malfait ervaren. “Veel bewoners komen vanuit het ziekenhuis in een woonzorgcentrum terecht. Ze kunnen plots niet meer thuis wonen, nadat ze bijvoorbeeld zijn gevallen. Ze zijn verdrietig en hebben weinig zin om hun bord leeg te eten. Persoonlijke aandacht doet dan veel deugd. Neem de tijd voor een praatje. Betrek bewoners bij het menu en vraag hen wat ze graag eten. Misschien vindt de jongere generatie lasagne lekker. Maar de meeste ouderen zijn daar geen fan van. Traditionele recepten met aardappels, vlees en groenten vallen meer in de smaak.”

“Met kleine ingrepen kan je veel betekenen voor de gezondheid van ouderen. De medewerkers zijn zich daarvan bewust, maar komen vaak handen tekort. Door tijdsgebrek is het moeilijk om extra expertise op te bouwen of veranderingen door te voeren”, weet Malfait. De gevolgen van ondervoeding zijn niet te onderschatten. Ouderen die onvoldoende proteïnen binnenkrijgen, verliezen spiermassa waardoor de kans op een val of op doorligwonden vergroot.

De meeste bewoners zijn blij met de komst van de diëtiste. Zeker als dit leidt tot wat actie, zoals bijvoorbeeld een eettocht waarbij je op verschillende plekken in het woonzorgcentrum kan proeven van gezonde snacks. “Ik probeer er altijd iets leuks van te maken. Dat werkt het beste”, zegt Malfait. Ze betrekt ook de familie bij de strijd tegen ondervoeding.  “We hangen affiches op om mensen te informeren waar we mee bezig zijn, of we sturen een brief. Het doel is om de kring rond de oudere bewust te maken van het probleem.”

Project verlengd tot 2028

Een ander thema waar procesbegeleiders rond werken, is het gebruik van psychofarmaca. Dit zijn geneesmiddelen die psychische aandoeningen behandelen. Onderzoek heeft uitgewezen dat tachtig procent van de bewoners van een woonzorgcentrum langdurig psychofarmaca gebruikt. Bij de meeste ouderen gaat het om antidepressiva of slaap- en kalmeringsmiddelen en een minderheid gebruikt antipsychotica.

“Langdurig gebruik van psychofarmaca is niet onschuldig”, zegt Kathleen Decuyper van het Vlaams Instituut Gezond Leven. “Het vermindert de levenskwaliteit en verhoogt het risico op vallen. Een pilootproject rond het gebruik van psychofarmaca leidde in een woonzorgcentrum in Drongen tot veelbelovende resultaten. Voor de start van het pilootproject gebruikte 72 procent van de bewoners psychofarmaca. Dankzij de procesbegeleiding daalde dit percentage tot 48 procent. Het doel is niet om het gebruik van psychofarmaca uit te bannen, maar wel om een correct en verantwoord gebruik aan te moedigen.”

Val-en fractuurpreventie is een derde thema waar de procesbegeleiders op inzetten. Dertig tot zeventig procent van de bewoners van woonzorgcentra valt minstens één keer per jaar. Na een val met heupfractuur sterft 35 procent van de 50-plussers binnen het jaar. “Simpele ingrepen zoals bijvoorbeeld de karren met medicijnen en maaltijden steeds aan dezelfde kant in de gang zetten, kunnen al een effect hebben. Ook is het belangrijk extra beweging aan te moedigen. Hierdoor neemt de fysieke fitheid toe en verbetert het evenwicht en de spierkracht. ”

Een goede mondhygiëne is de vierde poot van procesbegeleiding. De meeste woonzorgcentra vragen op dit vlak ondersteuning. Volgens Decuyper heeft dit te maken met het feit dat mondhygiëne niet standaard is opgenomen in de zorgopleidingen. Het wordt nog onvoldoende gezien als basiszorg binnen het takenpakket van zorg- en verpleegkundigen. “Terwijl een gezonde en frisse mond bepalend is voor de levenskwaliteit. Tandpijn of ontstoken tandvlees kan de eetlust verminderen waardoor het gevaar van ondervoeding om de hoek komt kijken. Wie kampt met ondervoeding, valt ook sneller. In zo’n situatie kan gedacht worden aan niet-medicamenteuze alternatieven in plaats van het voorschrijven van bijvoorbeeld slaapmiddelen of antidepressiva. Zo zijn alle thema’s met elkaar verbonden.”

Woonzorgcentra reageren heel enthousiast op het ondersteuningsaanbod. In totaal zijn er meer dan 380 woonzorgcentra ingeschreven. Inmiddels is er in ongeveer tweehonderd  van de achthonderd Vlaamse woonzorgcentra procesbegeleiding opgestart. Ruim 150 trajecten zijn nog lopende. Zo’n vijftig begeleidingen zijn tijdelijk on hold gezet bijvoorbeeld vanwege een personeelswissel of omdat er andere prioriteiten zijn tussengekomen. Een twintigtal van de trajecten zijn ondertussen afgerond.

“Dat is geen indrukwekkend cijfer”, geeft Decuyper toe. “De uitbraak van de coronapandemie heeft veel roet in het eten gegooid. In maart 2020 sloten woonzorgcentra plots hun deuren. Het heeft bijna twee jaar geduurd voor de meeste procesbegeleidingstrajecten weer konden worden opgestart. Het personeelstekort in de woonzorgcentra is een tweede belangrijke reden waarom het aantal afgeronde trajecten laag is. Procesbegeleiding vraagt een zeker engagement van het woonzorgcentrum.”

De Vlaamse overheid heeft het project verlengd tot 2028. Startmomenten zijn afhankelijk van de beschikbaarheid van procesbegeleiders in bepaalde regio’s. Gezond Leven hoopt tegen 2028 in 600 woonzorgcentra procesbegeleiding te hebben opgestart.

>> Woonzorgcentra die begeleiding willen aanvragen kunnen terecht op www.gezondleven.be/procesbegeleiding