Hoe kunnen gezinnen beter ondersteund worden?

De gezinsenquête is een schriftelijke enquête bij gezinnen met kinderen tussen 0 en 25 jaar met vragen over de thema’s gezinsvorming en gezinsontbinding, opvoeding en de combinatie gezin, zorg en werk. Ook het welbevinden komt aan bod. Deze bevraging, in opdracht van het Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin (1) vond een eerste maal plaats in 2016 en werd voor een tweede maal hernomen in 2021. De bevraging vond plaats tijdens de coronapandemie (maart-april 2021), een periode waarin men weliswaar al was gestart met de vaccinatiecampagne voor de meest kwetsbaren, maar waarin tegelijk nog heel wat beperkingen golden op het sociale leven van ouders en kinderen. De resultaten uit deze gezinsenquête weerspiegelen deze bijzondere periode.

De focus ligt op hoe ouders hun gezinsleven zelf ervaren. Zo wordt er gepeild naar hoe ouders hun gezin zien, hoe ze de relatie met de partner ervaren en hoe ze de opvoeding van de kinderen beleven. Er wordt gepeild naar hoe ze gezin en arbeid combineren, alsook of ze zorg opnemen voor iemand met specifieke zorgnoden. Voor elk van de voornoemde thema’s wordt bevraagd welke ondersteuning men al gebruikte, in welke mate men zich geholpen voelt en welke ondersteuning men nog wenst.

Op deze manier sluit de gezinsenquête nauw aan bij het decreet preventieve gezinsondersteuning (2) dat tot doel heeft het welbevinden van aanstaande ouders en gezinnen met kinderen en jongeren te bevorderen door hen te ondersteunen op het gebied van welzijn en gezondheid, zodat voor ieder kind en jongere maximale gezondheids- en welzijnswinsten worden gerealiseerd.

Ruime waaier aan thema’s en bezorgdheden

Wanneer aan ouders de vraag wordt voorgelegd op welke wijze de overheid hun gezin nog beter kan ondersteunen, volgt er een brede waaier aan bezorgdheden en voorstellen. Deze raken aan zowat alle levensdomeinen en betreffen dus ook andere beleidsvelden dan alleen gezinsbeleid. Deze brede scope wordt dan ook in de analyse van de antwoorden gerespecteerd.

Een eerste cluster aan thema’s die respondenten naar voren schuiven, heeft betrekking op de financiële en socio-economische situatie van het gezin. Het thema dat het hoogste aantal antwoorden telt is het thema  ‘belastingen’. Hierbij aansluitend gaan respondenten in op het thema van inkomen, loon en uitkeringen. Een thema dat aan de uitgavenzijde hoog scoort, is de kostprijs van nutsvoorzieningen. Tot slot geven respondenten aan dat de overheid hen ook op het vlak van arbeidvoorwaarden kan steunen.

Een tweede reeks van thema’s situeert zich in de private sfeer van het gezin, namelijk welzijn en gezondheid, onderwijs en vorming alsook vrijetijdsbesteding, sport en cultuur. Voor al deze thema’s geven respondenten aan waar hun belangrijkste bezorgdheden zich situeren en dus ook verbeteringen mogelijk zijn.

Een derde groep van thema’s betreffen de woonsituatie van de respondenten, mobiliteit en vervoersmogelijkheden alsook het leefmilieu. Ook hier formuleren respondenten de noden en de behoeften aan bijkomende ondersteunende maatregelen.

In een vierde en beperktere cluster komen nog een aantal thema’s aan bod die door minder respondenten worden ingebracht, namelijk justitie en juridische bijstand, migratie en religie. Voor de volledigheid worden ze in de analyse mee opgenomen.

Omwille van de bijzondere maatschappelijke context waarin deze postenquête werd afgenomen (maart-mei 2021), gaan respondenten ook in op het thema van de coronapandemie en geven ze hun mening omtrent de impact van de gezondheidsmaatregelen op hun gezin.

Een belangrijk aandeel van de antwoorden behandelt tevens rechtstreeks de relatie die de burger in het algemeen met de overheid en bij uitbreiding met de politiek en haar instellingen heeft.

Tot slot vormt de schriftelijke enquête zelf ook onderwerp van antwoord. Zo geven heel wat respondenten hun ervaringen met het invullen van de vragenlijst en formuleren ze hun vragen en bemerkingen t.a.v. de methodologie en de resultaten.

Globaal kan vastgesteld worden dat de respondenten de laatste open vraag in de gezinsenquête naar bijkomende ondersteuningsbehoeften vanuit de overheid voor hun gezin aangrijpen om algemene sociale grondrechten zoals het recht op een waardig inkomen, op kwaliteitsvolle en betaalbare huisvesting, op werkbare en eerlijk verloonde arbeid, op toegankelijk en kwaliteitsvol onderwijs, op welzijn en fysieke en mentale gezondheid, op een gezonde en veilige leefomgeving te benadrukken.

Uit de antwoorden blijkt ook dat gezinnen zich vaak onderling vergelijken. Zo vergelijken werkenden zich met niet-werkenden, zelfstandigen met werknemers, eenoudergezinnen met tweeverdiener gezinnen enz. Het gevoel van onrechtvaardig behandeld te worden of ‘gestraft’ te worden, wordt hierbij meermaals verwoord. Respondenten vragen aan de overheid om betere sociale bescherming te bieden en verschillen (op socio-economisch en financieel vlak) mee af te vlakken.

Gezinnen geven in het algemeen aan dat de financiële druk hoog is en dit heeft zijn impact op andere levensdomeinen zoals o.a. wonen, onderwijs, gezondheid. In het bijzonder geven alleenstaande ouders aan dat hun maatschappelijke positie op dit vlak vaak erg stressvol is.

Naast de aandacht voor fysieke gezondheid valt ook de aandacht voor welzijn en mentale gezondheid op. De confrontatie met de beperkende maatregelen ten tijde van de bevraging omwille van de pandemie kan hier mogelijk invloed hebben.

BELEIDSAANBEVELINGEN

Gezinsbeleid inbedden in breder sociaal beleid

Zoals uit voorgaande analyse blijkt, geven gezinnen aan dat de overheid hun gezin verder kan ondersteunen door op een ruim scala aan thema’s in te zetten. Gezinnen stellen een versterking van sociale maatregelen voor op het vlak van onder meer inkomen, huisvesting, onderwijs en gezondheidszorg. Deze thema’s zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en overstijgen het gezinsbeleid. Hieruit kan besloten worden dat ouders van mening zijn dat een goed gezinsbeleid ingebed is in een breder sociaal beleid.

Financiële druk verlichten

Een rode draad doorheen de antwoorden is de vraag om de financiële druk die gezinnen ervaren te verlichten. Voorstellen hieromtrent situeren zich enerzijds aan de inkomstenzijde: belastingdruk op arbeid verlagen, verhogen van de uitkeringen (werkloosheid, ziekte- en invaliditeit, pensioen, leefloon), mogelijk maken om naast het leefloon voor een bepaald bedrag bij te verdienen alsook verder inzetten op de automatische toekenning van rechten. Anderzijds worden maatregelen aan de uitgavenzijde voorgesteld zoals verlaging van de kostprijs van nutsvoorzieningen, van kinderopvang, van wonen, onderwijs en mobiliteit.

Ruimte voor zorg

Gezinnen vragen een verdere versterking van zorgverloven zoals ouderschapsverlof, bevallingsverlof, tijdskrediet, waarbij ook aandacht moet gaan naar vaders op de werkvloer. De termijnen van deze verlofstelsels uitbreiden en de hoogte van de uitkeringen verbeteren zijn voorstellen om hieraan tegemoet te komen. Dit kan er mede voor zorgen dat deze ook meer toegankelijk worden voor alleenstaande ouders. Ook meer mogelijkheden voor het effectief opnemen van mantelzorgverlof wordt bepleit, net als een administratieve vereenvoudiging van de aanvraagprocedure. Hierbij aansluitend wordt ook de noodzaak van het uitbreiden van rouwverlof vermeld.

Inzetten op mentaal welzijn

Naast de ruime aandacht voor fysieke gezondheid geven gezinnen aan dat ze ook veel belang hechten aan mentaal welzijn. Hierbij is het noodzakelijk dat de beschikbaarheid en de betaalbaarheid van psychologische hulpverlening verder wordt uitgebouwd. In het bijzonder wordt aandacht voor het mentaal welzijn van kinderen en jongeren gevraagd, alsook voor personen (volwassenen en kinderen en jongeren) met bijzondere noden (zoals autisme, mentale beperking).

Alleenstaande ouders sterker ondersteunen

Alleenstaande ouders geven in hoge mate aan financiële stress te ervaren. Dit heeft een impact op de opvoeding van de kinderen, de huisvestingssituatie en de opleidingsmogelijkheden van deze gezinnen. Gezinnen vragen meer aandacht voor de kwetsbare positie van alleenstaande ouders, ook voor werkende alleenstaande ouders. Een enkel inkomen blijkt immers vaak ontoereikend.

De resultaten van de gezinsenquête zijn te consulteren op www.gezinsenquête.be

Dit artikel is gebaseerd op het deelrapport: Demeyer, B. (2023). Pleidooi voor een gezinsbeleid ingebed in een breder sociaal beleid. Gezinnen in Vlaanderen over hoe de overheid hun gezin beter zou kunnen ondersteunen. Vlaamse overheid, Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. www.gezinsenquête.be.